เมื่อ: ธันวาคม 03, 2016, 11:48:37 PM
กระบวนการจิตศึกษา...เพื่อยกระดับจิตวิญญาณครู
สิริรัตน์ นาคิน
?เมื่อครูใช้กระบวนการจิตศึกษาเพื่อขัดเกลาเด็ก ในขณะเดียวกันนั้นครูได้ขัดเกลาตนเองไปด้วย ?จิตศึกษา? จึงกลายเป็นส่วนสำคัญของโรงเรียนในการพัฒนาครู เพื่อยกระดับจิตวิญญาณของครูให้มี ?หัวใจของความเป็นครู? อย่างแท้จริง? ?วิเชียร ไชยบัง?
เราดำรงชีวิตและดิ้นรนไปเพื่อสิ่งใด หากเราร่ำเรียนไปเพียงเพื่อจะได้ชื่อเสียงได้งานดี ๆ ขวนขวาย หาทางเพิ่มประสิทธิภาพในการทำงานยิ่งขึ้นจนได้เป็นเจ้านายผู้อื่น ชีวิตของเราก็นับว่าผิวเผินไร้สารระเต็มที่ ต่อให้ตั้งหน้าตั้งตาเรียนเพื่อเป็นนักวิทยาศาสตร์ แต่ถ้าเป็นได้แค่นักวิชาการที่ติดตำรา หรือเป็นผู้เชี่ยวชาญที่เอาแต่แสวงหาวิชาความรู้เรื่อยไป เราก็จะกลายเป็นคนที่ทำให้โลกนี้ประสบหายนะและทุกข์เข็ญยิ่งกว่าเดิม แม้ชีวิตจะมีความหมายที่ยิ่งใหญ่สูงส่ง หากการศึกษาไม่ช่วยให้เราค้นพบสาระเหล่านั้นได้เลย การศึกษานั้นย่อมไร้ค่า จริงอยู่เราอาจได้รับการศึกษาถึงระดับสูง แต่ถ้ายังไม่สามารถประสานความคิดและรู้สึกให้กลมกลืนกัน ชีวิตของเราก็นับว่ายังไม่สมบูรณ์ ยังสับสนวุ่นวายไปด้วยนานาภายคติ ถ้าการศึกษาไม่อาจกล่อมเกลาให้เราดำรงชีวิตอยู่อย่างกลมกลืนกับโลก เมื่อนั้นก็อาจกล่าวได้ว่า การศึกษาดังกล่าวไม่มีประโยชน์อันใดต่อเราเลย เราแบ่งแยกชีวิตออกเป็นส่วน ๆ จนกระทั่งการศึกษาลดฐานะเป็นเพียงส่วนเล็ก ๆ ที่แทบจะหาความหมายมิได้ เหลือแต่การเรียนรู้วิทยาการเฉพาะด้านหรือวิชาชีพ แทนที่จะให้เรียนเพื่อกระตุ้นให้เกิดสติปัญญาอันสมบูรณ์ สถานศึกษากลับส่งเสริมให้ผู้เรียนปฏิบัติตามแบบแผนเสียจนกระทั่งขาดโอกาสที่จะทำความเข้าใจตัวเองอย่างเป็นขบวนการทั้งหมด ความพยายามที่จะแก้ไขปัญหาสารพันของชีวิตในระดับต่างๆ กัน โดยแยกมาแก้ไขเป็นเรื่อง ๆ นั้น ชี้ให้เห็นว่า ผู้แก้ปัญหาขาดความเข้าใจโดยสิ้นเชิง
ครูที่ดีจะต้องเข้าใจเด็กตามสภาพที่เขาเป็นอยู่จริงโดยไม่คิดจะปั้นแต่งให้เขาเป็นไปตามอุดมคติที่เราคิดว่าเขาควรจะเป็น การจับเด็กมาใส่กรอบอุดมคติเท่ากับส่งเสริมให้เขายอมเชื่อฟังเรื่อยไป เด็กจะเกิดความกลัวและความขัดแย้งในใจระหว่างสภาพที่เขาเป็นจริงกับสภาพที่เราคิดว่าเขาควรจะเป็น ความขัดแย้งทุกอย่างในใจจะส่งผลกระทบออกมาสู่สังคม อุดมคตินี่แหล่ะเป็นตัวอุปสรรคที่ทำให้เราไม่เข้าใจเด็ก และทำให้เด็กไม่เข้าใจตัวเอง ครูที่ดีจะไม่เอาแต่ยึดวิธีการ แต่จะศึกษานักเรียนเป็นรายบุคคลไป เด็ก ๆ และคนหนุ่มสาวที่เราเกี่ยวข้องสัมพันธ์ด้วยนั้นไม่ใช่เครื่องยนต์กลไกที่เสียแล้วซ่อมได้ทันใจ ?คนเหล่านี้มีชีวิต จิตใจ โน้มน้าวจิตใจได้ง่าย เปลี่ยนแปลงง่าย บ้างอ่อนไหว ขี้ขลาด หรืออ่อนโยน ถ้าจะสร้างความสัมพันธ์กับเด็ก เราจะต้องทำความเข้าใจเขาให้มาก ๆ ต้องมีจิตใจหนักแน่นเปี่ยมไปด้วยความอดทนและความรัก ถ้าไม่มีคุณสมบัติเหล่านี้ เราก็มักจะมองหาทางออกที่ง่ายและทันใจ สิ่งที่ไม่อาจตอบสนองได้โดยกลไกที่เราคุ้นชิน นี่คือปัญหาใหญ่ประการหนึ่งในวงการศึกษา ความปรารถนาสูงสุดของชีวิตมนุษย์ คือ การมีชีวิตที่มีความสุขหรือสุขภาวะ และการมีอยู่ร่วมกัน (สังคมด้วยสันติ) ระหว่างมนุษย์กับมนุษย์ และระหว่างมนุษย์กับธรรมชาติแวดล้อม เมื่อปรารถนาสิ่งใดก็ควรเรียนรู้ในเรื่องนั้นและทำสิ่งนั้นให้สำเร็จ นั่นคือการศึกษาควรจะเอาชีวิตและสังคมเป็นตัวตั้ง แต่การศึกษา ได้แยกส่วนไปเอาวิชาเป็นตัวตั้ง นั่นคือชีวิตก็อย่างหนึ่ง การศึกษาก็อย่างหนึ่ง การศึกษาต้องเป็นเครื่องมือในการแก้ปัญหา และการพัฒนา ชุมชน ท้องถิ่นเป็นฐานของประเทศ ถ้าฐานของประเทศเข้มแข็งทุกด้าน จะทำให้ประเทศทั้งหมดมั่นคง และยั่งยืน การศึกษาต้องเป็นส่วนหนึ่งของการพัฒนาชุมชนท้องถิ่น โดยบูรณาการ 8 ด้านด้วยกันคือ การศึกษา เศรษฐกิจ ประชาธิปไตย สังคม วัฒนธรรม สิ่งแวดล้อม สุขภาพ และจิตใจ (ประเวศ วะสี. 2552 : 45) อัลเบิรต์ ไอน์สไตน์ ได้กล่าวไว้ว่า ?ถ้ามนุษยชาติจะอยู่รอดได้ เราต้องการวิธีคิดใหม่โดยสิ้นเชิง? และ ไลลามะ ก็ได้กล่าวไว้ด้วยว่า ?โลกวิกฤติเพราะพร่องทางจิตวิญญาณ ต้องแก้ไขด้วยการปฏิวัติทางจิตวิญญาณ? สิ่งเหล่านี้เป็นเครื่องเตือนใจของเราทุกคนว่าถึงเวลาแล้วหรือยังที่เราจะต้องหันมาให้ความสนใจกับการศึกษา การจัดการเรียนการสอน ทั้งภาคความรู้ วิชาชีพ และจิตวิญญาณ การที่เราจะสั่งสอน อบรมสิ่งใดนั้น เราต้องเปิดใจเรียนรู้ และยอมรับความจริงว่ายังพร่องเรื่องใดอยู่ และเราควรเติมเต็มสิ่งใดในตนเองก่อน และเมื่อนั้นเราจะไปพัฒนานักเรียนของเราให้เขาเป็นคนที่สมบูรณ์เฉกเช่นเดียวกันกับคนทุกคนบนโลกใบนี้ หากเราขาดความรู้ ทักษะ เรายังสามารถพัฒนาได้แต่เมื่อใดก็ตาม ที่ขาดความลุ่มลึกของจิตใจ คงจะเป็นสิ่งที่สะท้อนได้ว่าเราใช้การศึกษาเป็นเครื่องมือในการผลิตคนแบบแยกส่วนไปเสียแล้วนั่นเอง ดังนั้น ทางรอดของการศึกษาคืออะไร คือการยอมรับความจริงว่าเราถอยห่างจากโลกภายในมาไกลมาก ถึงเวลาที่เราต้องทบทวนและทำความเข้าใจกับนามธรรมที่ฝังอยู่ในตัวเรา ภายในจิตใจ และจิตวิญญาณของเราออกมาเรียนรู้ แก้ไขปรับปรุง พฤติกรรมให้ดีขึ้นกว่าเดิม (กฤษณมูรติ. 2556 : 55)
การจัดการเรียนการสอนที่ยกระดับจิตวิญญาณของครู คือ การนำเอาหลักการของจิตตปัญญาศึกษามาใช้ ถือว่าเป็นการศึกษาที่มุ่งพัฒนาจากภายในของมนุษย์ ทั้งในเรื่องจิตใจ และปัญญาให้เกิดการตระหนักรู้ และเกิดปัญญา เป็นกระบวนการเรียนรู้ด้วยใจอย่างใคร่ครวญ โดยความรู้เป็นสิ่งที่เกิดขึ้นจากประสบการณ์ตรงภายใน และให้ความสำคัญกับการตระหนักรู้โลกภายในของตนเองที่สัมพันธ์กับโลกภายนอก กระบวนการเรียนการสอนและการประเมินแบบจิตตปัญญาศึกษา จะอยู่บนฐานของการเป็นกัลยาณมิตร หรือที่เรียกว่ากัลยาณมิตรเรียนรู้และกัลยาณมิตรประเมิน ระหว่างผู้เรียน และจิตตปัญญาศึกษา ให้ความสำคัญกับการแลกเปลี่ยนข้อมูลข่าวสาร ความรู้ภายในของแต่ละคน ไม่วิพากษ์ ไม่วิจารณ์ ไม่ตัดสิน ภายใต้บรรยากาศของการเคารพ ยอมรับระหว่างกันแบบไม่มีเงื่อนไข เป็นบรรยากาศแบบเปิด เอื้อให้ผู้เรียนรู้สึกมั่นคงปลอดภัยที่จะเปิดเผยและรู้จักตนเองและผู้อื่น (จุมพล พูลภัทรชีวิน. 2552) เกิดความรักความเมตตา จนไปสู่กระบวนการสร้างสังคมคุณธรรม นำสันติภาพให้เกิดกับผู้คน ดังนั้น กระบวนการแห่งการเปลี่ยนผ่านจากการมุ่งศึกษาเพียงภายนอกออกมาสู่การเรียนรู้ภาวะภายในนั้น หรืออีกนัยหนึ่งคือ ไม่มีอะไรที่มากไปกว่าปัญหาที่เราสามารถแก้ไขได้ด้วยการเปลี่ยนวิธีคิดของเราเอง และการใช้ชีวิตร่วมกัน ข้าพเจ้าเชื่อว่าความท้อถอยและความกลัวที่ครอบงำโลกเราอยู่ทุกวันนี้ มาจากการมองไม่เห็นความเชื่อมโยงระหว่างสภาพแวดล้อมภายนอกของโลกกับ๓มิทัศน์ภายในของตัวเรา อย่างไรก็ตาม เมื่อใดที่เรามองเห็นมันแล้วงานหลักที่เราต้องทำจะชัดเจนขึ้นมาเอง เราต้องทำ
กุศโลบายที่ยังความเปลี่ยนแปลงทั้งภายนอกและด้านในของเราให้สัมพันธ์กัน (อาเธอร์ ซายองค์. 2556 : บทนำ) โดยที่เราจำเป็นต้องก้าวข้ามผ่านความท้าทายอย่างน้อย 4 ประการ คือ
1) มุ่งสร้างระบบการเรียนรู้เพื่อปรับเปลี่ยนวิธีการเรียนรู้ที่มุ่งเสพมากกว่าการสร้างสู่การเรียนรู้ที่ยกระดับจิตตปัญญาศึกษา เพื่อเป็นพื้นฐานให้มนุษย์พัฒนาศักยภาพสูงสุดของตนเอง ในการเรียนวิชาความรู้และความจริงภายในตนเองควบคู่กันไป
2) ปรับทัศนคติของการปฏิสัมพันธ์ระหว่างบุคคล ครอบครัว ชุมชน สังคม ให้เป็นไปด้วยท่าทีของการแลกเปลี่ยนเรียนรู้โดยการฝึกใช้ปัญญา สร้างทักษะของการใช้ปฏิสัมพันธ์เชิงสร้างสรรค์ หรือเป็นกัลยาณมิตร เป็นความสัมพันธ์ในเชิงเกื้อกูลกัน การช่วยเหลือกัน การมีวาจาที่เป็นมิตร ให้ความจริงและให้กำลังใจ เห็นอกเห็นใจกัน รวมทั้งสร้างทัศนคติที่ดีว่า มนุษย์ทั้งผองล้วนเป็นพี่น้องกัน
3) ยกระดับวัฒนธรรมแห่งศักดิ์ศรี คุณค่า ความดีงาม และการใช้ชีวิตอย่างพอเพียงเป็นวาระแห่งการอยู่รอดของสังคม ไม่เฉพาะแต่กับบุคคลแต่จะเกิดผลไปถึงทรัพยากรและสิ่งแวดล้อมทางธรรมชาติให้ยั่งยืน ด้วยความสมดุล โดยการเห็นคุณค่าของผู้อื่น เห็นความดี เห็นความงามและการอยู่ร่วมกันอย่างสันติสุข
4) เสริมกระบวนการสร้างความรู้ด้วยตนเอง ตั้งแต่การรู้จักความรู้ที่มีอยู่ในตัว (Tacit Knowledge) การใช้ความรู้นั้น ๆ ให้เกิดประโยชน์ได้จริง การแลกเปลี่ยนเรียนรู้ ต่อยอดความรู้ ทดลองใช้ในบริบทต่าง ๆ จนถึงการประมวล สังเคราะห์เป็นความรู้ใหม่ที่ยังประโยชน์ได้กว้างขวาง เกิดความเชื่อมั่นในความรู้ที่สอดคล้องกัน กับความเป็นจริง
จะเห็นได้ว่า จิตตปัญญาศึกษา เป็นกระบวนการจัดการเรียนการสอนโดยใช้หลักการของจิตตปัญญาศึกษา เข้ามา มีส่วนร่วมในการเรียนการสอน เพื่อให้เกิดการพัฒนาและยกระดับคุณภาพทางด้านการศึกษา ที่ส่งเสริมให้ครูมีคุณภาพจากภายในคือ จิตใจ ปลูกฝังสิ่งดีงาม อย่างลุ่มลึกลงภายในจิตใจ แล้วจะค่อย ๆ เกิดการปรับความคิด และเปลี่ยนจิตใจของตนเอง นำไปสู่การเปลี่ยนแปลงผู้อื่นในระดับสังคมต่อไป หากพิจารณาใคร่ครวญให้ดี จะพบว่า เราในฐานะครู อาจมีอะไรขาดหายไปบางอย่าง ดังนั้นสิ่งที่จะตอบโจทย์การปรับเปลี่ยนพื้นฐานทางด้านความคิดและจิตใจ ต้องหาเหตุปัจจัยที่ทำให้ตนเองนั้นเห็นความสำคัญเสียก่อน เพื่อยกระดับความคิด ใคร่ครวญตนเอง ตระหนักรู้ และเห็นคุณค่าของการส่งเสริมเพื่อยกระดับตนเอง ในการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมอันจะนำไปสู่การเปลี่ยนแปลงผู้อื่นได้อีกด้วย โดยเฉพาะอย่างยิ่งกับนักเรียนจะทำให้ครูตระหนักถึงความรัก และความเมตตา เพื่อเกิดการหล่อหลอมความดี บนพื้นฐานของความจริง และความงาม เพื่อให้เป็นไปตามพื้นฐานทั้งสามภาค คือ ภาคความรู้ ภาควิชาชีพ และภาคจิตวิญญาณ โดยคุณลักษณะสำคัญของผู้เรียนที่บ่งบอก ว่าผู้เรียนได้เกิดการพัฒนา เราอาจสังเกตได้จากแนวทางการปฏิบัติตามกระบวนการดังต่อไปนี้
1. การรู้ตัว มีสติ ผู้เรียนสามารถกลับมารู้ตัวเองได้ด้วยตัวเองอยู่เสมอ รู้เท่าทันความคิด อารมณ์เพื่อให้รู้ว่าต้องหยุดหรือไปต่อกับสิ่งที่กำลังเป็นอยู่ เมื่อมีภาวะรู้ตัว ก็จะสามารถจัดการกับอารมณ์ตนเองได้รวดเร็วเช่นกัน บรรยากาศเพื่อการกล่อมเกลาให้เกิดภาวะรู้ตัว หรือกิจกรรมที่ฝึกฝนสติต้องไม่ฝืนกับธรรมชาติของเด็ก ๆ แต่ละวัยด้วการมีสัมมาสมาธิ สามารถตั้งใจมั่น จดจ่อเพื่อกำกับให้การเรียนรู้ของตน หรือการทำภาระงานของตนเองให้สำเร็จลุล่วงได้ทั้งมีความอดทนทั้งร่างกายและจิตใจ
2. การรับรู้อารมณ์และความรู้สึกของตัวเอง คือ รู้ตัว และกลับมาอยู่กับการใคร่ครวญตัวเองได้เสมอ
3. การเห็นคุณค่าในตนเอง ตนอื่น และสิ่งต่าง ๆ เพื่อการดำเนินชีวิตอย่างมีเป้าหมายและความหมายซึ่งการเห็นคุณค่าก็จะนำมาสู่การเคารพสิ่งนั้น
4. การอยู่ด้วยกันอย่างภราดรภาพ ยอมรับในความแตกต่าง เคารพและให้เกียรติกัน การมีวินัยมีความรับผิดชอบต่อตนเองและส่วนรวม อยู่อย่างพอดีและพอใจง่า
5. การเห็นความสัมพันธ์และเชื่อมโยงระหว่างตนเองกับสิ่งต่าง ๆ นอบน้อมต่อสรรพสิ่งทเกื้อกูลกัน
6. การมีความรักความเมตตา ต่อทุกสิ่งจากที่กล่าวมาจะเห็นได้ว่า เป็นกระบวนทัศน์ของ
?จิตศึกษา? อันประกอบด้วยสิ่งสำคัญ 3 ประการคือ ความเป็นชุมชน จิตวิทยาเชิงบวก และกิจกรรมซึ่งเป็นเครื่องมือที่ใช้ในการฝึกฝน ปัจจัยหนึ่งที่สำคัญของจิตศึกษา คือ การเน้นชี้ถูกและการเป็นแบบอย่าง อาจกล่าวได้ว่า การใช้จิตวิทยาเชิงบวกเป็นกรอบความคิด ความศรัทธาในความดีงามของมนุษย์ และบ่มเพาะผู้เรียนให้มีคุณค่าที่ดีงาม ซึ่งมีอยู่แล้วให้งอกงามยิ่งขึ้น โดยปฏิบัติต่อผู้เรียนอย่างมนุษย์ที่มีคุณค่าและมีศักดิ์ศรีเท่าเทียมกัน
จิตศึกษา เป็นนวัตกรรมเพื่อพัฒนาปัญญาภายใน ปัญญาภายใน ในที่นี้หมายถึง ความเข้าใจต่อตนเอง ต่อชีวิต ต่อโลกและจักรวาล การอยู่อย่างมีเจตจำนงอย่างมีความหมาย ทั้งต่อตนเองและสรรพสิ่ง เป็นทั้งความฉลาดทางจิตวิญญาณ และความฉลาดทางด้านอารมณ์ เมื่อนำมาใช้กับผู้เรียนด้วยกระบวนการและวิธีการจิตศึกษาจะเป็นการค่อย ๆ สร้างคุณลักษณะของปัญญาภายในมากขึ้น ผู้เรียนจะฝึกคิดเรื่องที่เป็นนามธรรม ความงาม ความดี ความจริง มิติทางวัฒนธรรม และมิติจิตวิญญาณไปสู่การมีความรักอย่างไพศาลทั้งต่อเพื่อนมนุษย์และต่อสรรพสิ่ง มีอิสระหลุดพ้นจากการบีบคั้น หรือเครื่องครอบครองทางจิตวิญญาณและทางปัญญา จนมีความสุขอันประณีต โดยจะได้ศึกษาจากกิจกรรมตัวอย่าง ดังนี้
กรณีตัวอย่าง การใช้กิจกรรม ?จิตศึกษา? โรงเรียนลำปลายมาศพัฒนา
1. กิจกรรมที่มุ่งสร้างพลังสงบ คือ การให้เกิดความสงบภายในและการผ่อนคลาย เช่น ขณะทำกิจกรรมก็เปิดเสียงดนตรี การทำโยคะ เพื่อรู้ทันลมหายใจเข้าออก มีสติ รู้ตัวทั่วพร้อม การนวดตัวเองและการนวดกันและกัน เพื่อส่งความรู้สึกดีต่อกัน กิจกรรมที่มุ่งเสริมให้เกิดสติ เพื่อให้ผู้เรียนมีความชำนาญในการกลับมารู้ตัวได้เสมอๆ ซึ่งเป็นเครื่องมือสำคัญที่จะทำให้ผู้เรียนได้รู้เท่าทันอารมณ์ และการกระทำที่กำลังเกิดขึ้นในแต่ละขณะ เพื่อจะได้รู้ว่าควรหยุด หรือดำเนินกิจกรรมนั้นต่อ ตัวอย่างกิจกรรม เช่น การรู้ตัวอยู่กับลมหายใจเข้าออก การเดินตามรอยเท้า เป็นต้น
2. กิจกรรมที่มุ่งให้เห็นความเชื่อมโยง เห็นคุณค่าของตัวเอง คนอื่นหรือสิ่งอื่น ตัวอย่าง กิจกรรม เช่น การสนทนากับต้นไม้ การเล่าข่าว การค้นหาคุณค่าจากสิ่งที่ไร้ค่า การขอบคุณสิ่งต่าง ๆ การค้นหาต้นกำเนิดของตัวเรา และสิ่งต่าง ๆ การพิจารณาถึงการเปลี่ยนแปลงและความเสื่อมของตัวเองและสิ่งต่าง ๆ
3. กิจกรรมที่มุ่งให้เกิดการบ่มเพาะจิตสำนึกดีงาม นิทาน เรื่องเล่าเพื่อการใคร่ครวญการใช้คำที่ให้พลังด้านบวก การเป็นอาสาสมัครช่วยเหลือผู้อื่น การเดินทางไกล การอยู่ตามลำพังกับธรรมชาติ
4. กิจกรรมที่มุ่งบ่มเพาะพลังความรักความเมตตา เช่น การไหว้กันและกัน การกอด การขอบคุณกันและกัน ขอบคุณสิ่งต่าง ๆ การยกย่องชื่นชมความดีงามของคนอื่น ๆ การร่วมกันชื่นชมศิลปะ
สรุปได้ว่า ทุกกิจกรรมล้วนมีความสำคัญในการกำกับสติ เพื่อให้ผู้เรียนมีความชำนาญในการกลับมารู้ตัวได้เสมอ ๆ ซึ่งเป็นเครื่องมือสำคัญที่จะทำให้เด็กได้รู้เท่าทันอารมณ์ และการกระทำที่กำลังเกิดขึ้นในแต่ละขณะ เพื่อจะได้รู้ว่าควรหยุดหรือควรดำเนินกิจกรรมนั้นต่อไป
?จะดีกว่าไหม...ถ้าจะให้การเรียนรู้เพื่อบ่มเพาะปัญญาภายในให้กับเด็ก ๆ ตั้งแต่ยังเล็ก เพื่อจะช่วยให้เด็ก ๆ ได้ใคร่ครวญเกี่ยวกับตัวเองเร็วขึ้น ได้ใคร่ครวญกับชีวิตและสรรพสิ่ง เพื่อจะได้พบคำตอบของคำถามเหล่านั้นได้เร็วขึ้น? วิเชียร ไชยบัง
?การศึกษาที่ผิด สร้างความทุกข์ การศึกษาที่ถูกสร้างความสุข? ศ.นพ. วิจารณ์ พานิช
บรรณานุกรม
กฤษณมูรติ. การศึกษาและสาระสำคัญของชีวิต. มูลนิธิอันกวีกษณา, 2556.
จุมพล พูลภัทรชีวิน. จุมพล พูลภัทรชีวิน. ได้จาก http://jitwiwat.blogspot.com/2012/05/blog-post-22ht., 30 ตุลาคม 2557.
วิเชียร ไชยบัง. จิตศึกษากับการพัฒนาปัญญาภายใน. สำนักพิมพ์เรียนนอกกะลา, 2558.
วิจักขณ์ พานิช. เรียนรู้ด้วยใจอย่างใคร่ครวญ : การศึกษาดั่งเส้นทางแสวงหาจิตวิญญาณ. พิมพ์ครั้งที่ 2. ศูนย์จิตตปัญญาศึกษา : สำนักพิมพ์สวนเงินมีมา, 2551.
ประเวศ วะสี. มหาวิทยาลัยไทยกับจิตตปัญญาศึกษาและไตรยางค์แห่งการศึกษา. กรุงเทพ ฯ : ศูนย์จิตตปัญญาศึกษา มหาวิทยาลัยมหิดลและแผนงานพัฒนาจิตเพื่อสุขภาพ สนับสนุนโดยสำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ, 2550.
Zajonc, A. Love and Knowledge : Recovering the heart of Learning through Contemplation. (online). Available : fromhttp://www.contemplativemind.org/programs/academic/zajonc-lpve-and-knowledge.pdf/., 2005.
________. Mediation as Contemplative inquiry : When knowing become love. Great Barrington, MA : Lindisfarne Books. P. 178., 2009.
ที่มา : http://apps.qlf.or.th/member/blog/detail.aspx?id=236
« แก้ไขครั้งสุดท้าย: ธันวาคม 05, 2016, 09:55:40 PM โดย เลิศชาย ปานมุข »
